Ігар Бабкоў. Адам Клакоцкі і ягоныя цені. Раман у 10-ці эпізодах . – Менск, Беларускі архіў сноў. 2001.

Тэза аб Беларусі-калёніі выклікала і выклікае шмат спрэчак. Калёніі для многіх усё яшчэ асацыююцца з Афрыкай ды Індыяй. «Пры чым тут Беларусь?» – дзівяцца самі ж беларусы, закідваючы, што за савецкім часам Беларусь дынамічна і пазытыўна разьвівалася.

У адрозьненьне ад калёніяў заходніх імпэрыяў, якія паўставалі і супраціўляліся, усходнія выдаюцца больш маўклівымі, і такім чынам яны даюць падставы сваім імпэрыям ствараць такую гісторыю, у якой іх далучэньне падаецца добраахвотным і жаданым працэсам.

Посткаляніяльныя камэнтатары традыцыйна лічаць гісторыю тым дыскурсам, празь які Захад атрымаў гегемонію над рэшткай сьвету. Але творы не-заходніх аўтараў наводзяць на думку аб тым, што сьвет ня быў ніколі падзелены толькі на Захад і ня-Захад. Дастаткова прыгадаць спробы Расеі напісаць гісторыю, якая розьніцца як ад вэрсіі Захаду, гэтак і ад вэрсіі яе «былых» калёніяў.

У гэтым рэчышчы цікавай падаецца праблема самаідэнтыфікацыі «невідавочна» прыгнечанага народу. Насамрэч, калі вядомыя заходнія імпэрыі распаліся і іх былыя калёніі распачалі фармаваньне нацыятворчага дыскурсу, дык у Беларусі сытуацыя заблытаная. Ці вызваліліся мы ад імпэрыі, ці знайшлі сваю супольную памяць, ці пазбавіліся ад генэтычнага страху?

Гэтым пытаньням адводзіцца значная прастора раману Ігара Бабкова «Адам Клакоцкі і ягоныя цені», але разглядаюцца яны найперш у псыхалягічна-эстэтычным, а не ідэалягічным, вымярэньні.

Посткаляніяльны аўтар наагул не базуе свой твор толькі на трагічным разломе «калянізатар–калянізаваны», але ён ачышчае прастору як ад каляніяльнай дамінацыі, так і ад мітаў антыкаляніяльнай барацьбы.

Посткаляніялізм – гэта ня толькі час, пэрыяд пасьля атрыманьня незалежнасьці той ці іншай краінай, а гэта яшчэ і той дыскурс, які суправаджае яе. Эндру Ўілсан у сваёй працы «Нацыянальная гісторыя і нацыянальная ідэнтыфікацыя ва Ўкраіне і Беларусі» прыгадвае сем мітаў, якія ўзьнікаюць у нацыятворчы пэрыяд, сярод якіх ён называе і міты супраціву і адраджэньня. Гэтыя міты ёсьць вынікам «волі да забыцьця» калектыўнага былога. У народаў, што выйшлі з-пад прыгнёту і шукаюць сваю ідэю, ёсьць тэндэнцыя высоўваць гісторыю змаганьня на першы плян, заплюшчваючы пры гэтым вочы на гісторыю падпарадкаваньня.

У кнізе мы ня знойдзем мітаў супраціву і адраджэньня ці замкнёнага нацыянальнага наратыву. У Бабкова сам народ ужо памёр. Для здабыцьця «супольнага дому» – такой моднай сёньня нацыянальнай ідэі – патрэбныя ня толькі веды (якія, дарэчы, ніколі не былі аб’ектыўнымі, аб чым нам ужо давяла гістарыяграфічная мэтафікцыя), але і супольная (эмацыйная?) памяць. Супольнай жа памяці ў беларусаў няма. Замест народу засталіся толькі адзінкі, якія шукаюць сваю забраную, акупаваную Радзіму. Паспрабуем разам з героямі раману (тымі адзінкамі, што шукаюць Радзіму) прасачыць супольную праблему ідэнтыфікацыі беларусаў.

Героі раману нібыта існуюць у двух вымярэньнях – у сьне і на яве. Яны часта могуць мяняцца месцамі. У рамане аўтар ламае вэктар гісторыі і гуляецца з рэальнасьцю. Нашая рэальнасьць пішацца як антыўтопія жыхаром той самай утопіі, аб якой так часта марылася беларусам: кніга пішацца ў 1934 г., у краіне, дзе шануюць Лява Сапегу й Барбару Радзівіл, і наратар спрабуе ўявіць, што было б, калі б Першы кангрэс быў разагнаны, у 1918-м прыйшлі бальшавікі, а прэзыдэнта Ластоўскага расстралялі.

У рамане гэтыя два вымярэньні (сон і ява) абазначаныя прыслоўямі «тут» і «там» (аўтар вылучае іх графічна), гэтак разьмяжоўваючы тых, што блукаюць па адным і тым жа лябірынце, шукаючы сваю Радзіму. «Тут» абазначае Радзіму-пекла, Аід, яму, забойцу, у якой знаходзіцца наратар, «там» – гэта прастора сну/мары пра Радзіму-мрою. (Гэтае «там» існуе толькі ў падсьвядомасьці, у снох, бо мара магчымая пры немагчымасьці яе рэалізацыі.)

Але чаму менавіта сны былі абраныя з усіх фактаў чалавечай падсьвядомасьці? Усё ставіць на сваё месца адзін сказ, выведзены рукой Адама Клакоцкага: «Тое, чаго няма, кранае мяне сваёй далікатнай адсутнасьцю» (сказ паўтараецца ў рамане: «Валянцін А. любіў Менск за ягоную далікатную адсутнасьць» (с. 15) і прыводзіць да думкі, што толькі праз тое, чаго няма (сны), можна шукаць незрэалізаваную Радзіму (тое, чаго таксама няма).

Беларусь неаднаразова называецца ў рамане лябірынтам (і з гэтай прычыны невыпадкова ўзгадваецца аповесьць Вацлава Ластоўскага «Лябірынты»: у «Лябірынтах» Ластоўскага таксама прысутнічае архіў нашых архетыпаў). Героі раману існуюць у адным лябірынце, але штораз нехта за іх вызначае, па якіх жа калідорах можна хадзіць, а па якіх – не. Тыя, хто абураецца на тэзу аб Беларусі-калёніі і падкрэсьліваюць дынамічнае пазытыўнае разьвіцьцё краіны за савецкім часам, відавочна ня ўлічваюць прысутнасьці бабкоўскага «там» і «тут» у калідорах беларускага лябірынту. Уцекачы ад саветаў вяртаюцца на сваю Радзіму – яна для іх не-савецкая, не-акупаваная, яны маюць права быць «тут» – але іх расстрэльваюць памежнікі. Адначасова ў гэтым жа лябірынце было «ўтульнае пекла, з сваімі аўтобусамі і тралейбусамі, піянэрамі і палкоўнікамі, з словамі, якія нешта значылі, і кнігамі, якія былі напісаныя крывёю». Але ўсё гэта засталося толькі ў памяці наратара. Супольнай жа памяці і супольнага выратаваньня не існуе.

Жыхары Сарматыі, Княства ці Каралеўства Беларусі па-рознаму пакутуюць ад немагчымасьці ідэнтыфікавацца як прыналежныя гэтай зямлі. У частцы «Менская опэра» наратар апавядае пра сваю кнігу-антыўтопію «Арфэй у пекле», дзе людзі жывуць у таталітарнай краіне, будуюць шэры пачварны будынак опэры ў Менску, нібыта закалочваючы апошні цьвік прыгнёту. Гэты вобраз выклікае адчуваньне неверагоднай пакуты, несвабоды. У рамане дзяўчына наратара, прачытаўшы кнігу, бачыць штоноч трызьненьне: «людзі ў мяшкох-балахонах, шчыльна завязаных на горле, так што наверсе застаюцца толькі галовы… Канцоўка гэтага трызьненьня заўсёды адна: пагойдваньне ўсё ўзмацняецца, і ў пэўны момант людзі спрабуюць закрычаць… але толькі невыразнае сіпеньне» (с. 20). З часам дзяўчына сама патрапляе ў пастку тых жа «мяшкоў» і яе забіраюць у вар’ятню. Гэтак мы зноў адчуваем адноснасьць паняцьцяў сон і ява, нармальнасьць і вар’яцтва – гераіня нібыта разьбівае два колы «рэальнасьцяў»: выходзячы праз антыўтопію, яна патрапляе ўжо не ўва ўтапічны сьвет 1934 г., а ў нашу рэальнасьць.

Згодна зь Сьпівакам («Can the Subaltern Speak?», 1985), прыгнечаны чалавек, прыгнечаны народ ня можа ўзвысіць голасу да ўзроўню рэпрэзэнтацыі, ня можа быць пачутым. За яго гаворыць заўжды нехта іншы.

Вобраз голасу, дакладней, немагчымасьць быць пачутым, адсутнасьць голасу, праходзіць ляйтматывам па ўсім творы. Магдачка/Эўрыдыка да вайны вучылася ў кансэрваторыі і мела вельмі прыемны голас (у творы мы яе зусім ня чуем); будаўніцтва Менскай опэры – пачварнага будынку – становіцца сымбалем забіцьця апошняга трывалага цьвіка акупацыі; Арфэй, фракійскі сьпявак, па назьве кнігі – у пекле; нарэшце, наратар у адной з частак даводзіць палкоўніку КГБ: «...мы пахаваныя, нашы галасы гучаць глуха».

Вобраз безгалосься, прыгнечанай цішыні відавочны і ў будове раману – частых прабелах, у фрагмэнтарнасьці.

«Тое, чаго няма, кранае мяне сваёй далікатнай адсутнасьцю», – зноў і зноў сустракаем на старонках раману. Здаецца, гэтая кранальнасьць, лірызм, шчымлівыя ноткі раману – узьніклыя на прасторы няспраўджанай Радзімы – асабліва востра адчуваюцца праз частыя прабелы, у якіх кожны дачытвае сваю Радзіму-мрою. Складваецца ўражаньне, што дыялёг кантэкстаў, на якія спасылаецца аўтар, існуе па-за самімі словамі раману. Каб уцяміць зьмест прабелаў, трэба ўмець чытаць іншыя тэксты.

Так, герой-наратар у частцы «Магдачка» прыгадвае выпадак зь дзяцінства: ён жыў у бабулі на хутары пад Ваўкавыскам і аднойчы ўначы ўбачыў, як падае зь неба мёртвая парашутыстка. Усё жыцьцё ён спрабуе зразумець, што здарылася з той дзяўчынай. Пры гэтым яму самому прыходзіцца перажыць дысыдэнцтва за выданьне паэтычнага томіку «Арфэй у пекле» за мяжою, савецкую вар’ятню, працу архіварыюса. І толькі ў наш час ён знаходзіць разгадку: адзін з нашых эмігрантаў распавядае яму пра тых маладых людзей, уцекачоў ад саветаў, якія добраахвотна згадзіліся прайсьці спэцыяльную падрыхтоўку і вярнуцца нелегальна ў Беларусь на парашутах. Ян Місіюк у сваім артыкуле «Ў заблукалішчах кантэкстаў» спрабуе спасьцігнуць матывацыю тых маладых людзей. Ён спасылаецца на кнігу Івэна Томаса «The Very Best Men», дзе той сьцьвярджае, што ЦРУ высылала парашутыстаў, каб яны выйшлі на сувязь і скаардынавалі дзейнасьць антысавецкага падпольля. Але гэта ім не ўдалося, бо ўсе тыя разьведвальныя групы былі даволі хутка пералоўленыя і ліквідаваныя МУС і КГБ. У гэтай частцы аўтар дае яшчэ некалькі спасылак: фатаздымак беларускіх гімназістаў Рэгенсбургу, неаднаразовае прыгадваньне кветкі шыпшыны, выданьне часопісу «Шыпшына». Паспрабуем прачытаць гэтыя спасылкі.

Па-першае, Рэгенсбург – гэта лягер для перамешчаных асобаў, адкрыты пасьля Другой сусьветнай вайны з дазволу кіраўніцтва зоны акупацыі амэрыканцамі. У Нямеччыне было некалькі такіх беларускіх лягераў: Рэгенсбург, Міхельсдорф, Ватэнштат. «Падавалася адпаведная заява, што мы, беларусы, хочам быць разам, бо ў нас адна мова, рэлігія… і што мы ня хочам вяртацца назад…» (Леанід Пранчак «Беларуская Амерыка»). У Рэгенсбургу была заснаваная гімназія імя Янкі Купалы, тэатар эстрады «Жыве Беларусь», закладвалася царква, пачыналася выдавецкая дзейнасьць. Верагодна, менавіта з гэтай гімназіі і застаўся здымак, «знойдзены ў архіве Адама Клакоцкага», на якім была Магдачка/Эўрыдыка.

Па-другое, «Шыпшына» – гэта Беларускае літаратурнае згуртаваньне, заснаванае ў Рэгенсбургу ў 1946 годзе, пад гэтай жа назвай выходзіў часопіс. У рамане ёсьць зварот Магдачкі/Эўрыдыкі да рэдактара гэтага часопісу. Вядома, што ім быў Юрка Віцьбіч. Ва ўспамінах Ганны Стукаліч, што прыводзяцца ў кнізе Леаніда Пранчака, мы знаходзім наступныя радкі пра гэтага чалавека: «Мы апынуліся між двух агнёў. Калі падышла Чырвоная Армія, мы разам з БЦР выехалі ў Нямеччыну… Былі ў лягерах для перамешчаных асобаў. Спачатку ў Рэгенсбургу, пасьля ў Бакнангу. Віцьбіч выдаваў там «Шыпшыну».

Жыцьцёвы шлях Віцьбіча (у рамане – Багдана, рэдактара «Шыпшыны»), – выйсьце многіх беларусаў, што не захацелі заставацца ў пекле. Ратуючыся ад саветаў, яны фізычна пакінулі Беларусь і апынуліся «там». Гэта была значная частка сьвядомых беларусаў, якія асацыявалі сябе з гэтай зямлёй, і таму, чытаючы каляніяльныя дыскурсы, істотна ўлічваць погляд з абодвух вымярэньняў – так бы мовіць, «тут» і «там». Лябірынт – ці архіў нашай падсьвядомасьці – усё адно віртуальны.

Прасочым за асаблівасьцямі імкненьня на Радзіму тых герояў, жыхароў Сарматыі, што апынуліся «там». Яны заўжды прагнулі вярнуцца. «Нас усіх цягнула да гэтага вогнішча як матылёў на агонь, і мы да канца жыцьця будзем… самыя адчайныя ляцелі напрасткі» (с. 32).

Каб наталіцца Радзімай, ім канечне было пераадолець страх. Пазбаўленьне ад страху (нават коштам жыцьця) было, напэўна, псыхалягічнай асаблівасьцю іх пошуку Радзімы, бо толькі гэта давала магчымасьць вырвацца зь пекла: «Насамрэч памерці ня страшна. Страшна быць пахаваным ужывую, – ва ўтульным пекле, складзеным з чалавечага страху» (с. 28).

Каб наблізіцца да Радзімы, Магдачка/Эўрыдыка «па абшарпаных прыступках спускаецца сюды да нас, у пекла, у цёмнае поле Радзімы, стрэлы і сабакі з Аіду ўжо чакаюць, бягуць з ашчэранымі пашчамі».

Шчымлівасьць і пяшчота наратара да Магдачкі адчуваецца ня толькі праз ужываньне памяншальна-ласкальнага суфіксу ў імені гераіні, праз шматзначныя прабелы, спасылкі да грэцкай легенды пра Арфэя і Эўрыдыку, але і ў параўнаньні дзяўчыны і яе стану з кветкай: «...белыя кветкі, што павольна спускаліся ў поле», «было адчуваньне дзікага, забароненага шчасьця, прыгожага, як шыпшына...»

Шыпшына – кветка ня толькі прыгожая, яе ніхто не асьмеліцца ўзяць голымі рукамі. Яе шыпы бароняць яе, а чырвоныя кветкі нагадваюць сьвятую кроў тых, хто аддаў яе за гэты край. Нездарма ў тэксьце мы знаходзім спасылкі і на эмігранцкае згуртаваньне «Шыпшына». У яго статуце ёсьць такія словы:

«Нельга абдзерці з галінак чырвоныя ягады. Яны гараць, як паходня. Увясну падмінае пад сябе шыпшыну крыгаход. І здаецца, зьнікне яна… Але плыве паводка, і гордая расьліна зноў выпроствае свой стан». (Цыт. паводле: «Беларуская Амерыка».) Такі спасыл і такое ягонае прачытаньне, верагодна, дае хоць крыху аптымізму пры агульным фаталізьме погляду на лёс усіх беларускіх праектаў.

Застаецца вырашыць пытаньне таго, як жа аўтар знаходзіць Радзіму. Адказ можна прачытаць у вывернутай мэтафары – міце пра Арфэя і Эўрыдыку.

Згодна зь мітам, Арфэй – фракійскі сьпявак і музыка, які спускаецца ў Аід па нябожчыцу-жонку Эўрыдыку, якую ўкусіла зьмяя. Умоваю было не размаўляць і не глядзець на цень Эўрыдыкі. Арфэй парушае гэтую ўмову, і яго забіваюць вакханкі. Ягоны цень апускаецца ў Аід, дзе злучаецца зь ценем Эўрыдыкі.

Але ў творы – не як у міце – Эўрыдыка спускаецца ў пекла, да Арфэя, несучы яму тое выратавальнае прыгожае, чаго бракуе ў пекле – і пераадольваецца страх, страшнейшы за сьмерць. Пераадолеўшы яго, можна знайсьці Радзіму. Мёртвая парашутыстка, пабачаная ў дзяцінстве на хутары, узгадкі пра яе, дапамагаюць наратару адшукаць Радзіму.

Герой раману меў рацыю: наша Бацькаўшчына будзе блукаць у цемрадзі лябірынту, ідэнтычнасьць застанецца рэпрэсаванай, а сны – з этнапаталёгіямі, покуль мы, як і героі антыўтопіі, жывём у пекле свайго страху.

Пачатак  Цалкам
№ 3 (37) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/11/23